गर्भावस्था जीवनको एक महत्त्वपर्ूण्ा र अत्यन्त ध्यान दिनुपर्ने अवस्था हो । साधारणतया उमेर पुगेका महिला पुरुषसँगको सहवासबाट शुक्रकीट र डिम्बाणुको उचित सर्म्पर्कपछि गर्भधारण गर्छन् । अन्तिम पटकको महिनावारी भएको पहिलो दिनदेखि करिब २८० दिनसम्म भ्रूण विकसित भई बच्चाको रूपमा पाठेघरभित्र रहन्छ । तर गर्भावस्थाको समयावधि सबैमा एकनासको हुँदैन । घटीमा करिब २४० तथा बढीमा ३१५ दिनसम्म पेटमा बच्चा रहन्छ भने कसैमा असामान्यवस्थामा त्यो भन्दा घटी वा बढी समयसम्म पनि रहने गर्छ ।
यस बेला ध्यान नदिएमा भावी जन्मने बच्चाको स्वास्थ्य र जीवनमा पनि अनेक असरहरू पर्न सक्छन् भने स्वयम् गर्भवती महिलालाई पनि यसबाट समस्या आउँछ । त्यसैले गर्भवती महिलाहरू र उनका सरोकारवालाहरूले बच्चा नहुन्जेल गर्भावस्थाका विभिन्न नियमहरूको पालना गर्नुपर्छ । गर्भावस्थामा खानपान, आराम, काममा सावधानीजस्ता विभिन्न नियमहरूको पालना गर्नुपर्छ । गर्भावस्थामा पालना गर्न सकिने विभिन्न नियमहरूमध्ये योगको अभ्यास पनि एक हो ।
गर्भावस्था र योग
कतिपय कारणले गर्भावस्था पनि धेरै महिलाहरूको लागि तनावग्रस्त बन्न पुग्छ । यसलाई सहज र तनावरहित बनाउनको लागि योगले महत्त्वपर्ूण्ा भूमिका खेल्छ । गर्भावस्थालाई सामान्य अवस्थामा राख्न र पछि बच्चा जन्माउनको लागि शरीरलाई स्वस्थ एवम् तन्दुरुस्त गरेर मनलाई शान्त पारिराख्नका लागि योगको भूमिका महत्त्वपर्ूण्ा हुन्छ । गर्भावस्थाका लागि आवश्यक योगाभ्यासहरूको चर्चा गर्नुअघि गर्भावस्थाकै बारेमा केही जानकारी लिनु उचित हुन्छ । र्
गर्भ रहँदाका लक्षणहरू र जाँच
गर्भ रहेपछि निम्न किसिमका लक्षणहरू देखा पर्छन् ।
महिनावारी रोकिनेः गर्भ रहेपछि महिनावारी हुन छोड्छ तर महिनावारी अन्य कारणले पनि रोकिन सक्छ, जस्तै- रगतको कमी, पाठेघरका विभिन्न रोग, हर्मोनको गडबडी, अस्थायी साधनको प्रयोग आदि ।
स्तन र छालामा परिवर्तनः गर्भधारणको प्रायः दर्ुइ-तीन महिनादेखि स्तन सुन्निने, स्तनका नसाहरू गाढा र ठूलो हुने र स्तन निचोर्दा तरल पदार्थ ९ऋययिकतचum० निस्कने हुन्छ । साथै स्तन, पेट एवम् अनुहारमा पोतो -चाया) देखिन्छ ।
विभिन्न समस्याहरू हुनेः पहिलो वा दोस्रो महिनासम्म बिहानको समयमा वाकवाक लाग्ने, बान्ता हुने, रि·टा लाग्ने, कमजोरी हुने, रगतको कमी तथा रक्तचाप घट्ने जस्ता समस्या प्रायः महिलामा देखिन्छन् । कहिलेकाहीँ योनिबाट श्लेष्मा बग्ने, अलकाई हुने आदि गर्छ । यस बेला बारम्बार पिसाब गर्न मन लाग्छ ।
पेटभित्र बच्चाको विकासः चौथो-पाँचौं महिनासम्ममा पेटभित्र बच्चा चल्न थाल्छ । एक प्रकारको जाँच्ने उपकरण -फिटेस्कोप) ले जाँचेर सुन्दा पेटको तल्लो भागमा बच्चाको मुटुको धड्कन र चाल सुनिन्छ । पेट क्रमिकरूपले बढ्दै आउँछ । तर पेट बढ्दैमा वा ठूलो हुँदैमा मात्र गर्भ रहेको नहुन सक्छ । पेटमा मासु बढ्ने, अर्वुद वा सिस्ट हुने आदि अवस्थामा पनि पेट ठूलो देखिन्छ । त्यसैले अन्य लक्षणहरू छन् वा छैनन् भन्ने कुरा हेरेर मात्र गर्भावस्थाको ठहर गर्नुपर्छ ।
गर्भवती भए/नभएकोबारे जाँचः गर्भावस्थामा पिसाब र रगतमा हर्मोनको जाँच गरेमा गर्भ रहे/नरहेको थाहा पाउन सकिन्छ । सामान्यतया रगतमा युमन कोरियोनिक गोनाडोट्रोपिन -एचसीजी) हर्मोनसम्बन्धी जाँच रगत वा पिसाबबाट गर्न सकिन्छ । गर्भधारण भएको ६ देखि १२ दिन वा त्यसपछि सम्म यो जाँच गर्दा थाहा भइसक्छ । यससम्बन्धी जाँचका लागि आजकल पिसाब जाँचेर तुरुन्तै थाहा पाइने घरेलु किटहरू -होम प्रेग्नेन्सी टेस्ट किट) औषधि पसलमा पाइन्छ । यस्ता जाँचहरू कहिलेकाहीँ गलत पनि हुन सक्छन् । यस्तो अवस्थामा दोहोर्याएर वा अर्को विधिबाट जानकारी लिन सकिन्छ । गर्भावस्थामा अल्ट्रासाउन्ड गरी बच्चा भए/नभएको वा बच्चाको अवस्था आदि हर्ेन सकिन्छ । यसका लागि पनि निश्चित अवधि कर्ुर्नु जरुरी छ ।
हुन सक्ने समस्या र यौगिक समाधान गर्भावस्थामा विभिन्न समस्याहरू आउन सक्छन् ।
वाकवाक लाग्ने
समाधान ः वाकवाकी सुरु हुनासाथ खानपान शुद्धीकरण गर्नुपर्छ र केही हल्का यौगिक व्यायाम तथा आसनहरूको अभ्यास गर्नुपर्छ । बिहान पेटमा चिसो रुमाल भिजाई ३०-४० मिनेटसम्म राखिसकेपछि मनतातो पानीको एनिमा दिनर्ुपर्छ । तीन-चार दिनसम्म लगातार यति मात्र गर्दा नै कसै-कसैलाई बमन र अरुचिको समस्या हटिहाल्छ । कब्जियत हटाउनको लागि फलफूल र तरकारीको प्रयोग बढी गर्नुपर्छ, पानी प्रशस्त पिउनर्ुपर्छ । खाना नरुचे जे रुच्छ त्यही खानर्ुपर्छ । एक-दर्ुइ दिन फलफूल तथा यसको रस मात्र खान सकिन्छ ।
केही दिनसम्म पेटमा चिसो रुमाल भिजाई १० मिनेट जति राखेर सावधानीपर्ूवक एनिमा प्रयोग गर्दा वाकवाकी कम हुन्छ र खाना रुच्छ । दैनिक गहुँको च्याँख्ला, फलफूल र सागपातहरू बिहान-बेलुुकाको खानाको मुख्य भाग बनाउनर्ुपर्छ, जसले गर्दा पेट पनि सफा हुन्छ । दिउँसो फलफूल र दूधको खाजा खानु ठीक हुन्छ । त्यसरी नै दैनिक कागती-पानी र मह मिश्रति गरी खाएमा फाइदा हुन्छ । खाना रुच्दै रुचेन भने भातको सट्टा एकदेखि तीन दिनसम्मको फलाहारको साथमा दूध एवम् उसिनेको ताजा तरकारी तथा मुगीको दाल मात्र खाएर बस्नर्ुपर्छ । यस अवधिमा पनि माथि उल्लिखित विभिन्न उपचार विधि अपनाउनर्ुपर्छ । चिल्लो, पीरोजस्ता खानेकुरा खानुहुँदैन ।
योग चिकित्साः सामान्य यौगिक सूक्ष्म व्यायामहरू, मेरुदण्डासन, उत्तानपादासन, वस्तिक्रिया, शीतली प्राणायाम, ध्यान आदि गर्न सकिन्छ ।
गर्भावस्थामा कब्जियत तथा पाइल्स हुने
समाधान ः दैनिक पटक-पटक गरेर ३ देखि ५ लिटर पानी पिउनर्ुपर्छ । आन्द्रालाई सक्रिय बनाउन नियमित केही व्यायाम गर्ने, योगाभ्यास वा प्रातः भ्रमण गर्ने गर्नुपर्छ । खानामा चोकरसहितको -नचालेको) गहुँको पीठोको रोटी, गहुँको च्याँख्ला, रसिला एवम् रेसादार फलहरू जस्तै- स्याउ, सुन्तला, मौसम, मेवा, राम्ररी पाकेको अम्बा आदि प्रशस्त खानर्ुपर्छ । गाजर, काँक्रो, बन्दाकोपी, सलाद पात, चुकन्दरजस्ता काँचो सलादहरू पनि राम्ररी चपाएर खानर्ुपर्छ ।
त्यसरी नै लौका, फर्सर्ीीघिरौंला, परबरजस्ता मौसमअनुसारका तरकारी र सागहरू जस्तै- फर्सर्ीीे साग, रायोको साग, लट्टे, कर्कलो, सिस्नु, तोरीको साग आदि खानर्ुपर्छ । दिसा लगाउने खालका कुनै पनि औषधि खानुहुँदैन । यसले बच्चा र स्वयंलाई पनि नराम्रो असर पर्छ । अत्यधिक कब्जियत भएमा पेटमाथि चिसो पट्टी ३०-४० मिनेट प्रयोग गरेर मनतातो पानीको एनिमा लिनर्ुपर्छ । कसै-कसैलाई कृत्रिम आइरन चक्की खाँदा कब्जियत हुने गर्छ । तर्सथ सकेसम्म प्राकृतिक स्रोतबाट यस्ता तत्त्व प्राप्त गर्नु बेस हुन्छ । काँचो सलाद र टुसा पलाएको काँचो खाना पनि कब्जियतमा उपयोगी हुन्छ । यस्ता खाद्यवस्तु पौष्टिकसमेत हुन्छन् । अलकाइ वा पाइल्स भएमा बिहान, दिउँसो र बेलुका ३-४ पटक मलद्वारमा तातो पानी छ्याप्नर्ुपर्छ । एक दिन बिराएर तातो पानीमा पालैसँग मलद्वार र हिप डुबाएर केही बेर कटिस्नान गर्नु अत्यन्त लाभदायक हुन्छ ।
योग चिकित्सा ः मूलबन्ध, वस्तिक्रिया, मेरुदण्डासन, पादसञ्चालनासन, उत्तानपादासन, तिर्यक ताडासन, नाडीशोधनमा आमाशयिक श्वासप्रश्वास आदि लाभदायक आसनहरू हुन् ।
अम्लपित्त बढेर पेट र छाती पोल्ने
समाधान ः पेट, छाती पोल्ने वा मुटु दुखेको/पोलेकोजस्तो हुने समस्या भएमा अम्लीय खानाको प्रयोग गर्नुहुँदैन । चिन्ता नलिने, उचित काम वा व्यायामहरू गर्ने, समयमा खाना खाने, खाली पेट नबस्नेजस्ता नियमहरूको पालना गर्नुपर्छ । पुरानो ग्यास्टिक रोगले सताएर पनि यस्तो हुन्छ । यी समस्यालाई हटाउन कारणहरूको उपचार गर्नुपर्छ । सादा खानर्ुपर्छ । बिहान लसुन, दूध र बेसार केही दिन खानर्ुपर्छ । दूध र चनाको सातु पनि खान सकिन्छ । साथै खाना खानुभन्दा १५ मिनेट अघि-पछि पारेर १/१ वटा अदुवाको सानो टुक्रा केही दिन खानर्ुपर्छ । साथै कब्जियतमा जस्तै उपचार पनि अपनाउँदा फाइदा हुन्छ ।
योग चिकित्सा ः वस्तिक्रिया, पादसञ्चालनासन, उत्तानपादासन, ताडासन, उष्ट्रासन सामान्य विधि, ध्यान आदि लाभदायक हुन्छन् ।
पखाला लाग्ने समस्या
समाधानः धेरै पखाला लागेमा गर्भवतीलाई तुरुन्त गम्भीर समस्या आउन सक्छ । पानी प्रशस्त पिउने, जीवनजल वा नुन-चिनी-पानी, झोल कुराहरू, फलफूलको जुस, दालको झोल, तरकारीको सूप आदि खानर्ुपर्छ । ताजा दही र भात खाएमा पखाला थामिन मद्दत गर्छ । बढी मात्रामा पखाला भएमा स्वास्थ्य संस्थामा गई सलाइन चढाउने र थप कारणहरूको उपचार गर्नुपर्छ ।
योग चिकित्सा ः मूलबन्ध, शवासन, शिथिलासन, वज्रासन आदि गर्न सकिन्छ ।
कम्मर तथा ढाड दुख्ने समस्या
समाधानः ढाडको विशेषगरी तल्लो भाग दुखेमा तातो कटिस्नान र एनिमा प्रयोग गर्नुपर्छ । तातो पानी पिउनर्ुपर्छ । यसका साथै कम्मरमा तातो मालिस गर्ने वा तातो-चिसो सेक्ने गर्दा तुरुन्तै दुखाइ कम हुन्छ । मालिस गर्दा ढाड सीधा पारी कुर्सी बसेर गर्नुपर्छ । धेरै दुखाइ भएमा ढाडका विशेष व्यायामहरू तथा केही योगासन गर्नुपर्छ । साथै खुट्टाको तातो स्नान र वाष्पस्नानले पनि दुखाइ हटाउँछ ।
योग चिकित्सा ः मेरुदण्डासन, एकपाद उत्तानासन, सेतुबन्धासन, पादसञ्चालनासन, उत्तानपादासन, नाडीशोधनमा आमाशयिक श्वासप्रश्वास आदि लाभदायक आसनहरू हुन् ।
गर्भावस्थामा गर्न सकिने व्यायामहरू
एक पादउत्तानासन
विधिः उत्तानो सुतेर हत्केला भुइँतिर फर्काई दुवै हात शरीरको दायाँ-बायाँ राख्नुस्, दुवै खुट्टा जोड्नुस् । अब श्वास लिँदै देब्रे खुट्टालाई तन्काएर सोझो राखी बिस्तारै श्वास लिँदै माथि उठाउनस् र करिब ६० ड्रि्री जति माथि उर्ठाई रोक्नुस् । ५ सेकेन्डमा खुट्टा रोकिराख्दा श्वास पनि रोक्नुस् । अब श्वास छोड्दै खुट्टा भुइँमा राख्नुस् । यसरी नै यसलाई ६ देखि १० पटकसम्म अभ्यास गर्नुस् र दोस्रो खुट्टाको पनि त्यसरी नै अभ्यास गर्नुस् ।
सहज विधिः यसमा एउटा खुट्टा खुम्च्याई अर्को खुट्टालाई पहिलेझैं उठाएर अभ्यास गरिन्छ । थाकिएको अवस्थामा शवासनमा आराम गर्दै अभ्यास गर्नुस् ।
फाइदाहरूः यसले खुट्टा, कम्मर, मेरुदण्ड र पेटको भागलाई बलियो बनाउँछ । खुट्टा लचिलो एवम् सुडौल पार्छ । आन्द्राहरू र अन्य पाचन अ·हरू बलियो हुने हुँदा अरुचि, कब्जियत, वायुविकार हट्छ । महिलाहरूको प्रजनन अ· बलियो हुन्छ र यससम्बन्धी रोगहरू भएमा कम गर्छ । विशेष गरी महिलाहरूको महिनावारीसम्बन्धी धेरै समस्यालाई फाइदा गर्छ । यसले कम्मर र पेटमा भएको बोसो घटाउँछ । हाड खिइएर वा नसा थिचिएर हल्का कम्मर दुख्नेहरूलाई वा अन्य सामान्य कारणले हुने कम्मर-ढाड दुखाइलाई यी आसनले फाइदा गर्छन् । रक्तचापका बिरामीका लागि पनि यी सरल आसनहरू उपयोगी हुन्छन् ।
अर्ध वा सहज नौकासनः
उत्तानो सुत्नुहोस् । दुवै खुट्टा खुम्च्याउनुस् । -खुट्टा खुम्च्याएर जोड्ने वा केही फैलाएर पनि गर्न सकिन्छ ।) दुवै हातलाई कानसँगै सोझो पारी अथवा मोडेर टाउकाको तल राख्नुहोस् । बिस्तारै स्वास लिँदै टाउको, गर्दन र पिठयूँलाई माथि उठाउनुहोस् र केही बेर श्वास रोक्नुहोस् । खुम्च्याउने भए हातलाई टाउकाको तल र नखुम्च्याउने भए दुवै हात सोझो पारी कानसँगै वा पेट-त्रि्रामाथि राख्नुस् र जीउलाई अडयाउनुस् । अब श्वास छोढ्दै जीउ तल राख्नुस् । यसरी नै ६ देखि १० पटक गरी आराम गर्नुहोस् ।
लाभहरूः यस आसनले अपच घटाउँछ, भोक जगाउँछ, कम्मर तथा पेटको बोसो कम गर्छ । हात, कम्मर क्षेत्रका पेटका अ·हरूलाई बलियो बनाउँछ । महिला-पुरुषका विभिन्न यौनदोषहरू कम गर्छ ।
सावधानीः कम्मर, गर्दन बढी दुख्दा र बढी रिंगटा लागेको बेला तथा पेटमा झट्का लाग्ने गरी गर्नुहुँदैन वा अति ढिलो र सक्ने जति मात्र गर्नुपर्छ ।
केही मेरुदण्डासनहरू
विधि १ः उत्तानो सुत्नुहोस् । दुवै हातलाई शरीरको दायाँ-बायाँ सोझो हुने गरी फैलाएर मुट्ठी कस्नुस् वा खुम्च्याएर टाउकाको तल राख्नुस् । दुवै खुट्टा खुम्च्याएर केही फरक राख्नुस् र श्वास लिनुस् । अब श्वास छोड्दै खुट्टा र टाउको विपरीत दिशातिर मोड्नुस् । यस्तो गर्दा एउटा खुट्टाको कर्ुर्कुच्चाले अर्को खुट्टाको घुँडामा छुने प्रयास गर्नुस्, तर यी दुवै भागहरू भुइँमै हुनर्ुपर्छ । केही बेर श्वास रोकेर अडिने र त्यसपछि श्वास लिँदै बीचमा र श्वास छोड्दै अर्कातिर मोड्ने गर्नुपर्छ । यसरी १०-१५ पटक बिस्तारै अभ्यास गर्नुस् ।
विधि २ः माथि १ नं.मा झैं सुतेर दुवै खुट्टालाई भुइँबाट माथि उचालेर बिस्तारै श्वास लिने, श्वास छोड्दै टाउको र जीउलाई विपरीत दिशामा लैजाने र अडिने गर्नुपर्छ । यो विधि पहिलोभन्दा केही कठिन छ । गर्भावस्थाका अन्तिम महिनाहरूमा भने गर्नुहुँदैन ।
लाभहरूः यसले मेरुदण्डको हाडहरूलाई लचिलो पार्छ र नशा थिचिने पनि कम गर्छ । गर्दनदेखि कम्मरसम्म दुख्ने, साइटिका, पेटको गडबडी, जीउ दुख्ने आदि समस्यामा यसले लाभ दिन्छ । गर्भवतीको जीउ दुख्ने, अलकाई तथा पेटमा पर्ने बोझ पनि कम हुन्छ ।
सावधानीः जति सकिन्छ ढिलो गरी अभ्यास गर्नु जरुरी छ । दोस्रो विधिलाई ८-९ महिनापछि गर्नुहुँदैन ।
गर्भावस्था र योगबारे अन्य महत्त्वपर्ूण्ा जानकारीहरू -जस्तै- गर्भवतीहरूले ध्यान दिनुपर्ने कुरा, गर्भवतीले के गर्न हुन्छ र के हुँदैन – गर्भवतीले कस्तो योग गर्ने, कस्तो नगर्ने – सामान्य अवस्थामा गर्न सकिने थप आसन तथा व्यायामहरू, कति महिनाको गर्भवतीले कस्तो आसन गर्ने – गर्भावस्थामा हानि गर्ने आसनहरू आदि) आगामी अड्ढमा दिइनेछ ।
